Wprowadzenie
Nowymi technikami genomowymi określa się techniki modyfikacji genetycznych, które
zostały opracowane w ostatnich dwóch dekadach. Jedną z nich jest metoda CRISPR/Cas9,
potocznie nazywana nożyczkami genetycznymi, która pozwala na edytowanie genomu
w określonych miejscach (za opracowanie tej metody w roku 2020 przyznano nagrodę Nobla
w dziedzinie chemii).
Nowe techniki genomowe nie służą do wprowadzania genów obcych gatunków. Ten fakt
odróżnia produkty NGT od organizmów, które kojarzone są z organizmami modyfikowanymi
genetycznie (GMO). W dotychczasowym rozumieniu GMO to organizmy, do których
przeniesiono geny z innych gatunków. Głownie z tego powodu GMO budzi dużo kontrowersji
w społeczeństwie nie tylko polskim, ale również w innych krajach Europy.
W związku z obawami i niechętnym nastawieniem społeczeństwa, w Unii Europejskiej
ustanowiono bardzo restrykcyjne zasady dopuszczania GMO do stosowania. Poza oceną
ryzyka, jakie te organizmy potencjalnie mogą stanowić dla ludzi, zwierząt i środowiska,
konieczne jest ich etykietowanie i śledzenie ich na rynku. Aby zapewnić możliwości śledzenia
GMO, każdy podmiot, który chce wprowadzić GMO na rynek europejski, musi zapewnić
również możliwość ich wykrywania.
W organizmach uzyskanych na drodze NGT brak jest obcych genów, co utrudnia odróżnienie
tych organizmów od organizmów uzyskanych konwencjonalnymi metodami hodowlanymi.
Wynika z tego, że wymogi dotyczące śledzenia organizmów ustanowione dla GMO – są
w tym wypadku niemożliwe do zastosowania.
W związku z różnicami, które występują pomiędzy organizmami powszechnie kojarzonymi
jako GMO, a produktami NGT, stało się jasne, że konieczne jest ustanowienie nowych
przepisów dla NGT.
Założenia projektu rozporządzenia NGT
W dniu 5 lipca br. Komisja Europejska przyjęła projekt rozporządzenia Parlamentu
Europejskiego i Rady w sprawie roślin otrzymanych z wykorzystaniem niektórych Nowych
Technik Genomowych (NGT) oraz pochodzących z nich żywności i pasz, a także zmieniającego
rozporządzenie UE 2017/625.
Projekt dotyczy wyłącznie roślin i obejmuje swoim zakresem tylko dwie nowe techniki
genomowe: ukierunkowaną mutagenezę i cisgenezę. Metody te prowadzą do zmian
w materiale genetycznym rośliny, ale wyłącznie w obrębie tego samego gatunku – powodując
mutacje „własnego” materiału genetycznego. Teoretycznie te same mutacje mogłyby zajść
w naturze samoczynnie.
Do materiału genetycznego rośliny nie jest wprowadzany żaden obcy gen/fragment DNA -
tak jak ma to miejsce w przypadku GMO.
Rozporządzenie NGT zakłada podział na dwie kategorie roślin, a kryterium podziału stanowi
liczba modyfikacji wprowadzonych w genomie rośliny. Do 20 modyfikacji – kategoria NGT 1,
natomiast powyżej 20 zmian – kategoria NGT 2.
Projekt rozporządzenia traktuje grupę NGT 1 na równi z roślinami konwencjonalnymi, jednak
pod warunkiem uzyskania statusu NGT . Potwierdzenie, że roślina należy do grupy NGT 1
należeć ma do tych samych organów, które odpowiadają za autoryzację GMO.
Po uzyskaniu statusu NGT 1 materiał siewny tych odmian ma zostać oznakowany. Jednak na
dalszych etapach produkcji nie będzie już konieczności znakowania żywności i pasz.
Projekt rozporządzenia zakłada również kolejne wyłączenie – bez względu na rodzaj
zastosowanej metody biotechnologicznej – rośliny, które uzyskały cechę odporności na
herbicydy, nie mogą być zaliczone go grupy NGT 1. Automatycznie zaliczane są one do grupy
NGT 2 i traktowane jak GMO.
Komisja Europejska zakłada, że rośliny NGT 1 są równie bezpieczne dla zdrowia ludzi
i zwierząt oraz dla środowiska, jak i rośliny konwencjonalne, zatem dla tych roślin nie będzie
stosowany zakaz uprawy (tak jak ma to miejsce w przypadku GMO).
Grupa NGT 2, czyli grupa gdzie wprowadzono większą liczbę zmian w genomie, ma podlegać
obecnym przepisom dotyczącym GMO, z niewielkim złagodzeniem wymagań na etapie oceny
ryzyka. Rośliny NGT 2 mają być oznakowane na każdym etapie produkcji jako GMO.
Dla obu kategorii NGT projekt rozporządzenia zakłada zakaz stosowania ich w rolnictwie
ekologicznym.
Prace nad projektem
Od blisko półtora roku trwają w Radzie prace nad projektem rozporządzenia, w których
Polska aktywnie uczestniczy. Wprowadzono wiele poprawek, w tym wprowadzono
możliwości zakazywania uprawy roślin NGT 2 przez państwa członkowskie. Mimo prób
prezydencji hiszpańskiej (druga połowa 2023) i belgijskiej (pierwsza połowa 2024) dotychczas
nie udało się zakończyć pracy w Radzie, gdyż nadal brakuje kwalifikowanej większości głosów
wśród państw członkowskich.
Równolegle nad projektem rozporządzenia pracował Parlament Europejski. Poprawki
Parlamentu zostały przyjęte 24 kwietnia 2024 r., a jedną z nich jest zakaz patentowania roślin
NGT.
Patentowanie roślin NGT
Kwestia patentowania roślin NGT jest jedną z wątpliwości Polski, która była podnoszona od
samego początku prac nad rozporządzaniem. Naszym zdaniem konieczna jest analiza korzyści
i zagrożeń, odnośnie wpływu opatentowanych roślin NGT, których właścicielami są duże
koncerny nasienne. Polscy hodowcy roślin, jak również przedstawiciele małych i średnich firm
hodowli z innych krajów europejskich, wyrażają obawy, że mogą zostać zmarginalizowani,
a rolnicy uzależnieni od zagranicznych koncernów hodowlanych i chemicznych. Dlatego
Polska opowiada się przeciwko rozszerzeniu patentów na rośliny uprawne, natomiast popiera
zapewnienie dalszego swobodnego dostępu hodowców do materiałów hodowlanych,
a rolników do korzystania z ich prac zgodnie z zasadami Konwencji UPOV i rozporządzenia
Rady (WE) 2100/94. O wadze tej kwestii świadczy fakt, że również Europarlamentarzyści
dostrzegli problem patentowania roślin NGT.
Plany na Prezydencję Polski w Radzie UE
Wraz z objęciem Prezydencji w Radzie Unii Europejskiej 1 stycznia 2025 r. Polska przejmie
prace nad rozporządzeniem NGT. Polska dostrzega potencjał nowych technik genomowych
dla uzyskania nowych odmian roślin, z nowymi korzystnymi cechami, których rolnictwo
potrzebuje w związku ze zmianami klimatycznymi czy koniecznością wyżywienia rosnącej
liczby ludności. Chcemy wspierać innowacje w rolnictwie. Dlatego Polska będzie
kontynuować prace nad projektem rozporządzenia NGT - jednak mając na uwadze
zachowanie konkurencyjności sektora hodowli roślin.
Jesteśmy w trakcie opracowywania poprawek do tekstu projektu. Naszą intencją jest sprawne
przeprowadzenie negocjacji i zaangażowanie jak największej liczby państw członkowskich,
a naszym celem – utrzymanie konkurencyjności w sektorze hodowli roślin. W trakcie
Prezydencji zaproponujemy poprawki, które ograniczą efekt patentowania roślin NGT 1,
a jednocześnie pozwolą utrzymać równowagę między skuteczną ochroną wynalazków,
stymulowaniem badań i rozwoju, a oczekiwaniami hodowców w zakresie swobodnego
dostępu do odmian na potrzeby hodowli.
W trakcie przygotowań do Prezydencji w Radzie, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi
podjęło liczne działania mające na celu upowszechnienie wiedzy o nowych technikach
genomowych. Odbył się cykl szkoleń w ośrodkach doradztwa rolniczego, zorganizowano
również konferencję pt. „Nowe Techniki Genomowe – Propozycje dla innowacyjnego
rolnictwa”, która była transmitowana na kanale YouTube i cieszyła się bardzo dużym
zainteresowaniem. W przygotowaniu jest również broszura informacyjna na temat NGT.